In het midden van Eemland kronkelt de rivier de Eem vanaf de Koppelpoort in Amersfoort tot aan de uitmonding in het Eemmeer. Het is de rivier waar het gebied haar naam aan ontleent, maar het dromerige stroompje heeft niet het karakter van grote rivieren als de Rijn, Maas en Waal. Het is daar nauwelijks mee te vergelijken. De rivier vormt in Eemland de grens tussen enkele gemeenten. Voor het overige speelt de rivier een beperkte rol in Eemland. Op de meeste plaatsen leidt ze een onzichtbaar bestaan.

Ondanks het feit dat de rivier weinig spectaculair is, valt er heel veel over te verhalen. Niet zo verwonderlijk want het is een oude stroom. In het Aardrijkskundig Woordenboek dat in het midden van de 19^e eeuw verscheen, staat er over de Eem: ‘Zij komt voort, ten deele uit de Rhenensche Veenen, en ten deele uit de Veluwe, vloeijende door verscheidene beken en riviertjes bij de stad Amersfoort te zamen, van waar zij noordwaarts naar de Zuiderzee loopt, om zich, omtrent drie uren ver van de gezegde stad, daarin te ontlasten. Deze rivier wordt gerekend ouder te zijn dat de Zuiderzee zelve. Aangezien van de Eem en Eemstroom reeds gewag wordt gemaakt op het jaar 777, toen Karel de Groote aan de kerk van St. Martijn te Utrecht schonk en in eeuwigen eigendom overgaf Lusiduna of Leusden, in het land of vrijdom van Flehite op de Eem.’

Al in de 8^e eeuw was daarmee sprake van deze rivier. Natuurlijk was de stroom niet zo netjes gestroomlijnd als nu het geval is. Vooral in het noordelijk deel, vanaf Eembrugge, was het mogelijk een delta met vele kleinere stroompjes. Van de huidige Eem zijn de bochten op verschillende punten rechtgetrokken en damwanden zorgen ervoor dat ze in haar bedding blijft. Ondanks het rechttrekken van veel bochten, kronkelt de Eem nog altijd over lengte van bijna 19 kilometer door Eemland. Het water stroomt en dat duidt ook op de betekenis van het woord ‘Eem’. Dat betekent niets anders dan ‘het water’ of ‘lopend water’. Een toepasselijke naam, want de Eem voert veel water af. Water dat uit een stroomgebied komt van 92.000 ha. Het Valleikanaal bijvoorbeeld, dat bij Amersfoort in de Eem uitkomt, voert water af dat diep uit de Gelderse Vallei afkomstig is.

De vele kronkels in de rivier zorgden ervoor dat grotere vrachtschepen de rivier nauwelijks konden bevaren. De behoefte aan een beter bevaarbare rivier maakte het noodzakelijk de rivier te verbreden en te verdiepen. In de jaren 1930 en 1970 zijn er flinke bochten rechtgetrokken. In totaal werden er vijf grote bochten uit de rivier gehaald waardoor enkele ‘eilanden’ ontstonden.

In de tijd dat de Zuiderzee niet was afgesloten, werd het water bij Noordwester stormen nogal eens ver de Eem opgestuwd. Soms zoveel water dat de dijken daar niet tegen bestand waren en doorbraken. In de loop van de tijd ging het verschillende keren mis en de waaien aan de binnenkant van de dijk zijn de stille getuigen daarvan. Het omgekeerde kwam ook voor. In tijden van droogte en bij een langdurige zuidenwind, stond het water soms zo laag, dat de rivierbedding zo goed als droog viel.

Zoveel mensen als er dagelijks langs het ontstaan van de Eem komen bij de Koppelpoort in Amersfoort, zo weinig zijn dat er bij de monding van de rivier in het Eemmeer. Die monding is eigenlijk alleen over water goed te bereikbaar. In de 17^e eeuw was het een flink brede monding. Omdat er in die tijd vaak een zandplaat voor de monding ontstond, konden bij laag water de schepen de rivier niet meer opvaren. Om dit euvel op te lossen werd de rivier tussen twee dammen van ongeveer 300 meter lengte in zee geleid. De monding werd nu net zo breed als de rest van de rivier en het overige deel slibde langzaam maar zeker dicht.