CENTRUM VOOR
ERFGOED & CULTUUR

De botter BU 55 in de Oude Haven

De Bonte Poort op een schilderij van H.W. Nieuwboer

De ingang in de jaren 1930

Tijdens en na de Tweede Wereldoorlog zijn verschillende inwoners slachtoffer geworden van oorlogsgeweld. Voor een aantal van hen zijn grotere of kleinere gedenkplaatsen ingericht. Bekend zijn het Oorlogsmonument en de oorlogsgraven. Deze en andere gedenkplaatsen worden hier belicht. In 2021 kon vanwege de tijdsomstandigheden in verband met Corona geen publieke herdenking op 4 mei plaatsvinden. Om toch enige aandacht aan de oorlogsslachtoffers te schenken, heeft het Plaatselijk Comité Nationale Herdenking de verschillende gedenkplaatsen in de gemeente in beeld gebracht en de achtergrond ervan belicht. Wie wij op 4 mei herdenken is verwoord in het memorandum: ‘Tijdens de Nationale Herdenking herdenken wij de Nederlandse slachtoffers. Allen – burgers en militairen – die in het Koninkrijk der Nederlanden of waar ook ter wereld zijn omgekomen of vermoord sinds het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog, en daarna in oorlogssituaties en bij vredesoperaties.’

Bij het uitbreken van de oorlog op 10 mei 1940, sneuvelden twee militairen uit de gemeente Bunschoten: Jan Baas op 10 mei en Dirk Koelewijn op 12 mei. Ze werden in juni 1940 herbegraven op de begraafplaats Memento Mori. Diezelfde maand nog besloot de gemeenteraad tot het oprichten van een gedenkteken. De opdracht voor het vervaardigen van het monument werd verstrekt aan Willem Stuurman uit Amersfoort. Op zaterdag 23 december 1940 werd het onthuld nadat het die week ervoor op de begraafplaats was neergezet. Het monument is gemaakt van zandsteen. Het stelt een afgebroken zuil voor als symbool voor een afgebroken leven. Daarop was aan de bovenkant de datum van 10 mei 1940 gegraveerd met daartegen een gestreken vlag en twee geweren in rust. Aan de voet van de zuil liggen twee helmen van Nederlandse militairen. Verder is in de steen gegrift: ‘Voor Neerlands onafhankelijkheid vielen J. Baas, geboren 26 januari 1912, gesneuveld te Bleiswijk. D. Koelewijn, geboren 10 october 1919, te Zutfen.’ Aan de andere kant van het monument staan de woorden: ‘Een laatste hulde aan onze helden, Den Vaderland getrouwe, Blijf ik tot in den doet.’ Het monument was destijds geplaatst op de twee oorlogsgraven waarbij het geheel was afgezet met een afrastering en de grond met zandkiezel was bedekt. Na de oorlog is ruimte gemaakt voor meer graven. Het herdenkingsteken werd daarbij verplaatst. In de loop van de tijd zijn de contouren van het monument wat vervaagd. Kalkzandsteen is een zacht materiaal. Daardoor is niet meer direct een gestreken vlag te herkennen terwijl door de plaatsing in de hoek de achterkant niet direct zichtbaar is.

Na de oorlog, waarin nog enkele plaatsgenoten waren gesneuveld, is ruimte gemaakt voor zes, later zeven graven. Naast Jan Baas en Dirk Koelewijn zijn daarin begraven Jaan Nieuwboer, Evert Nagel, Hendrik Willem de Graaf Francis Delery en Jacob de Jong. Het stoffelijk overschot van Jacob de Jong is er als laatste bijgelegd. Franscis Delery, die met zijn straaljager in de Maatpolder neerstortte, is in 1949 overgebracht naar een Franse begraafplaats.

Museum Spakenburg heeft in de loop van de tijd een grote collectie schilderijen opgebouwd. Een collectie die een beeld geeft van locaties die soms onherkenbaar zijn veranderd. In het museum is helaas (nog) geen plaats om een flink aantal schilderijen te exposeren. Om die reden is de gedachte ontstaan aan een schilderijenwandeling. Deze interactieve schilderijenroute is een initiatief van Museum Spakenburg en het Cultuur Platform Bunschoten. De route leidt u langs mooie en bijzondere plekjes in Spakenburg en Bunschoten die ooit door kunstenaars zijn vastgelegd. De schilderijen maken onderdeel uit van de collectie van Museum Spakenburg. De route start bij het museum op de Oude Schans en eindigt bij de sluis op het Spuiplein. U kunt de route wandelen, maar ook (grotendeels) fietsen en zo ontdekken wat er allemaal is veranderd.

De scheepswerf is het meest vastgelegde plekje van Spakenburg. Dat is ook niet verwonderlijk want het is een schilderachtig stukje Spakenburg en extra bijzonder omdat de historie van de werf teruggaat tot 1750 en deze nog steeds in bedrijf is. Op deze aquarel is er een afgetuigde botter op de helling afgebeeld en daarachter is de rode loods te zien. Ten opzichte van 1940, toen het schilderij werd gemaakt is er niet veel veranderd.

Fransz von Rupprecht (1893-1939) schilderde de havenmond van Spakenburg. Aan de rechterkant is de oude bebouwing te zien; haveloze vissershuisjes die in de loop van de tijd zijn gerenoveerd. De houten beschoeiing tegen de huizen was een bescherming tegen hoogwater. Links een botter, de BU 40. In de verte aan de pier zijn twee vrouwen in klederdracht afgebeeld. Ook staat er een lang houten hekwerk . Dit was bedoeld om de ingang van de haven aan te geven. Er werd nog volop gevist toen dit schilderij in 1933 werd gemaakt, alhoewel de afsluiting van de Zuiderzee in 1932 het einde van de visserij op de binnenzee had ingeluid.

Het oudste gebouw in de gemeente Bunschoten is de Sint Catharinakerk. Vanwege haar omvang en de hoogte van de toren, is het te zien als het beeldmerk van de stad Bunschoten. Door haar ouderdom heeft het een rijke historie. In deze blog wordt meer informatie gegeven over de rijke geschiedenis van dit gebouw.

Na de verwoesting van Bunschoten rond 1428, dat een gevolg was van een verkeerde politieke stellingname, is na verloop van tijd begonnen met de bouw van de nieuwe kerk. Gelet op de stijl waarin de kerk is gebouwd en de motieven in het interieur, is deze kerk in de periode 1475-1500 gerealiseerd. In die tijd werd bij de bouw van een kerk begonnen met het achterste deel van de kerk, het zogenaamde koor. Daarna werd middengedeelte, het schip, met de zijbeuken gebouwd. Als laatste werd de toren gerealiseerd. In die tijd duurde de bouw van een kerk soms wel enkele tientallen jaren. Overeenkomstig Rooms-katholieke traditie werd het gebouwd met een kruis als plattegrond. Het koor was op het oosten georiënteerd. Het koor was wat lager gebouwd dan de kerk en de zijbeuken. Het interieur van de kerk wordt door een houten tongewelf afgedekt. Zowel in de noord- als in de zuidwand bevindt zich een wijwaternisje. Dat van de noordzijde is voorzien van een natuurstenen tracering. De grootste verandering die na de Reformatie plaatsvond, was de sloop van het koor en het dwarsschip. Op 3 maart 1779 besloot het college van kerkvoogden het koor en het dwarsschip met de dakruiter (een klein torentje) af te breken. Dat besluit werd genomen omdat de kerk, die inmiddels zo’n tweehonderd jaar oud was, was vervallen en dringend gerestaureerd moest worden. Geld voor een restauratie was er niet. Omdat de kerk te groot was gebleken voor de gemeente, kon wel met een kleiner gebouw worden volstaan. Het koor kwam het meest voor sloop in aanmerking. Dit was het oudste stuk en ook het meest vervallen. De zijbeuken die het eigenlijke dwarsschip vormden, waren ook overbodig. De verkoop van het sloopmateriaal leverde geld op dat voor de restauratie van het overblijvende deel van de kerk kon worden gebruikt. Bovendien hoefde er zo minder te worden gerestaureerd.

De kerk is gewijd aan de heilige Catharina van Alexandrië. Volgens de overlevering was dat een nicht van de eerste christelijke keizer Constantijn de Grote. Catharina was een van de heiligen die men in tijden van nood aanriep. Haar symbolen waren een rad (wiel) en een ring. Catharina werd op een rad met spijkerpunten gemarteld en toen dit brak werd ze onthoofd (rond het jaar 307). De ring symboliseert haar mystieke huwelijk met Christus. De Rooms-katholieke Kerk heeft de heilige status van St. Catharina later opgeheven bij gebrek aan historisch bewijsmateriaal. Er zijn twee mogelijke verklaringen voor de wijding van de Bunschotense kerk aan St. Catharina. De evangelisatie van Bunschoten en omgeving en de stichting van een kerk gebeurde door de Utrechtse geestelijken. Zij hebben de kerk aan hun patrones gewijd. De verbintenis met Utrecht blijkt onder andere uit het feit dat de proost van de Utrechtse Domkerk bepaalde aan wie de ambten werden geschonken. Een andere verklaring is dat St. Catharina als noodhelper binnen de religieuze beleving van de Bunschoters een dominante plaats innam. Bunschoten en omgeving werden regelmatig door overstromingen geteisterd en dan zou men haar hebben aangeroepen voor bijstand.

Belangstelling voor kunst en cultuur was er de afgelopen eeuwen nauwelijks. Hooguit waren er wat versieringen op gebruiksvoorwerpen. De schilderkunst was een van de weinige uitzonderingen. In de 19e eeuw wisten een paar kunstschilders de weg naar Spakenburg te vinden. Het leverde schilderijen op die een beeld geven van het dorpsgezicht in die tijd. Ook een enkele plaatsgenoot hanteerde palet en penseel. In de periode rond de afsluiting van de Zuiderzee kwam er meer belangstelling van kunstschilders. De plaatselijke kunstschilder Klaas Zwaan zorgde met zijn aansprekende realistische schilderijen voor meer culturele belangstelling.  In de openbare ruimte bleven kunstuitingen achterwege. Pas vanaf het midden van de jaren 1990 kwamen er kunstwerken als het Vrouwtje van Spakenburg, de Visserman en het echtpaar dat de verbondenheid van Bunschoten

Veel, inmiddels opgeheven waterschappen hadden een wapen. Een wapen dat soms al eeuwen oud is. Zoals het wapen van het Hoogheemraadschap van de Bunschoter Veen- en Veldendijk. Het komt al voor op een kaart uit het jaar 1666. In de loop van de tijd is het wapen gevoerd door elkaar opvolgende waterschappen. Eerst het al genoemde Hoogheemraadschap. Toen dit in 1942 opging in het waterschap Beoosten de Eem, ging het wapen mee en dat gebeurde ook in 1973 toen het waterschap Beoosten de Eem onderdeel ging uitmaken van het waterschap De Eem. Bij de invoering van een nieuw wapen voor het huidige Waterschap Vallei en Eem is het wapen niet langer in gebruik. Het wapen bestaat uit verschillende onderdelen. Bovenaan staan op een rood veld negen goudkleurige sterren (de dijkgraaf en de heemraden). Direct daaronder eerst een blauw vlak (de Eem en/of de Zuiderzee) en daarna een gouden vlak. Het onderste deel bestaat uit een groen vlak met daarop zwarte stroken en een zwarte strook langs het gouden vlak. Het groene veld stelt de verschillende Eemlandse polders voor. Tussen het water en het land liggen de dijken en die worden voorgesteld door de gouden balk. De zwarte stroken zijn de slootjes tussen de landerijen. Dit wapen werd in 1818 bevestigd door de Hoge Raad van Adel. Maar toen was het dus al minstens 150 jaar in gebruik. In de openbare ruimte is het wapen aangebracht bij het voormalige polderhuis aan de Amersfoortseweg in Bunschoten, op een gemaal in de polder van Eemnes en op de waterschapsbank in de Nederlandse Hervormde Kerk.

Op 11 september 1816 bevestigde de Hoge Raad van Adel de gemeente Bunschoten in het bezit van het volgende wapen: ‘Zijnde van lazuur beladen met een gealiseerd kruis op welks regterarm een halve arend, alles van goud. Deze heraldische taal houdt in dat het wapen een blauw veld had met daarop een verkort kruis. Op de rechterbalk van het kruis stond een halve adelaar. Het kruis en de adelaar waren van goud. De kleuren blauw en goud zijn de zogenaamde koninkrijkskleuren en zijn aan het wapen toegekend omdat bij de aanvraag was verzuimd de juiste kleuren op te geven. Het oorspronkelijke wapen had andere kleuren. Ook was het verticaal in twee velden verdeeld. Op de linkerhelft (voor de kijker) staat een zwarte adelaar op een gouden ondergrond en op de rechterhelft een blauw kruis op zilver. Het wapen van Bunschoten is afgebeeld op het raadhuis uit 1914 aan de Dorpsstraat en het nieuwe gemeentehuis aan het Stadsspui.

Klaas Zwaan kunstschilder van een verdwenen dorp

De BU 108 en botters in de Oude Haven

De BU 45 en de BU 58

Digitale Monumenten

Interieur van de kerk

Reconstructie oorspronkelijke situatie